Bu hafta Nature‘de yayımlanan bir çalışma, mantodaki büyük ölçekli yükselmenin yalnızca iki yerde gerçekleştiği bulgusunu paylaşmaktadır: Afrika ve Orta Pasifik‘in (Büyük Okyanus’un ortası) altında. Daha da önemlisi, Clinton P. Conrad (Havai Üniversitesi Okyanus, Yerbilimi ve Teknoloji Bölümünde Yard. Profesör) ve meslektaşları yerkürenin yüzeyindeki kıtaların ve tektonik plakaların önemli derecedeki hareketlerine karşın bu yükselen yerlerin jeolojik zaman boyunca göreli olarak kararlı olduklarını açığa çıkardılar. Conrad örnek olarak; “Pangea biçimlendi ve yüzeyinde parçalara ayrıldı, ama biz mantodaki yükselme yerlerinin Pangea’nın aktivitesi boyunca genellikle sabit olduğunu düşünüyoruz” dedi.
Conrad kariyeri boyunca tektonik plakaların yönelimini çalışmış ve plakaların genellikle kuzeye doğru hareket ettiklerinin farkına varmış. Bunu bilen Conrad‘ı, kuzey yarımkürede birbirine yaklaşan kıtalar için ortalama bir noktanın belirlenip belirlenemeyeceğini merakı sarmış. Bu noktayı doğu Asya’da saptadıktan sonra, yerküredeki diğer noktaların plaka tektoniğine göre karakterize edip edemeyeceğini üstüne kafa yormuş. Ardından, matematiksel çalışmalarla birlikte plaka tektoniği quadrapolunu (dörtkutbunu), plaka tektoniğini hareketinin net uzaklaştığı net iki noktasını ve yakınlaştığı net iki noktasını tanımlamış.”
Araştırmalarla güncel plaka hareketleri için hesaplanan tektonik plaka dörtkutup noktalarının, yerbilimcilerin daha önce günümüz manto yükselmeleri için düşündükleri Afrika ve Orta Pasifik’teki yerlerle uyumlu olduğunu net uzaklaştığı noktalarla bulundu. Conrad, “Bu gözlem ilginç, önemli ve anlamlı.” dedi. Conrad, “Sonrasında bu formülü plaka hareketlerini ve belirlenen noktaların geçmişini belirlemek için uyguladık. Noktaların jeolojik zaman boyunca hareket etmediklerini görünce çok şaşırdım. Conrad ve meslektaşları, plaka hareketlerimin yerkürenin mantosundaki dinamiklerin yüzeydeki etkisi olduğu için mantodaki yükselmenin jeolojik zaman boyunca sabit kaldığı çıkarımını yaptılar. Conrad “Sanki plaka hareketlerinin zaman içerisindeki kayıtlarında eski manto akışını görüyor gibiydim.” dedi.
Yerkürenin manto dinamikleri, yeryüzündeki birçok jeolojik değişimi yönetir. Manto yükselmesinin zaman içinde kararlı ve iki yerde merkezlendiğini gösteren bu yeni keşif, manto dinamiklerinin jeolojik zaman boyunca yüzey jeolojisiyle ilişkisini anlamak için bir çerçeve sunmaktadır. Örneğin, araştırmacılar kıtaların bu iki yükselme noktasına göre hareketlerini tahmin edebilir. Bu bakış, jeolojik zamanda meydana gelmiş özgün olayları manto kuvvetleriyle bağlamaya izin verir.
Genel olarak bu araştırma, yerbilimcilere büyük bir soruyu açığa çıkarmaktadır: manto gibi evrilen, dinamik ve kompleks bir sistemde, bu iki yükselme noktasının zaman içinde kararlı kalmasına neden olan etkenler nelerdir? Bu belirgin gözlemle, Orta Pasifik ve Afrika plakalarının altındaki mantonun farklı kayaçlardan oluştuğu anlaşılmaktadır. Mantonun altındaki bu iki anomali bölgelerinin, mantonun geri kalan kısmı için akış yönelimlerini organize etmesi olası mıdır? Öyleyse nasıl?
Conrad “Bu tür sorulara cevap vermek çok önemlidir çünkü okyanus havzaları, dağlar, depremler ve volkanlar yerin iç dinamiklerinin bir sonucudur. Sonuç olarak, Evimiz olan dünyanın yüzeyini etkileyen jeolojik kuvvetleri daha iyi anlamak için, gezegenimizin iç dinamiklerini anlamak önemlidir.
Bu çalışmanın bir sonucu olarak tanımlanan manto akış yapısı, jeofizikçilere zamanın bir fonksiyonu olarak dalma-batma yönelimlerini tahmin etmelerine izin verir. Kıtaların ve deniz tabanlarının düşey hareketleri deniz seviyesinde yerel ve küresel değişikliklere neden olur. Conrad, gelecekte, jeolojik zaman boyunca deniz seviyesindeki değişimleri tahmin etmek için manto akış yönelimlerini anlama yöntemini kullanmayı arzulamaktadır.
Yazar adı ve yayın adı kaynak belirtilerek özgürce kullanılabilir.
University of Hawai’i, 2013. Mantonun Yükseldiği Sabit Yerler Keşfedildi, çev. Tortopoğlu, B., https://yerbilimleri.com/mantonun-yukseldigi-sabit-yerler-kesfedildi/
Ayrıntılar
University of Hawai’i, Location of upwelling in Earth’s mantle discovered to be stable, 30 Haziran 2013
C P Conrad, B Steinberger, T H Torsvik (2013). Stability of active mantle upwelling revealed by net characteristics of plate tectonics. Nature, doi:10.1038/nature12203
