Okyanuslar, Dünya yüzeyinin %71’ini kaplar ve yaklaşık 362 milyon kilometrekarelik bir alana yayılır. Okyanus tabanında bulunan denizaltı yerşekilleri, görünmeyen yapılar olmalarına rağmen, Dünya’nın jeomorfolojisinin temel bileşenlerindendir. Bu yerşekilleri; levha tektoniği, tortul birikimi ve yanardağ etkinliği gibi denizaltındaki jeolojik süreçlerin geçmişini ve işleyişini anlamak için büyük önem taşır. Aynı zamanda, okyanus dinamikleri, ekosistemlerin dağılımı ve kaynak oluşumu üzerinde derin etkiler yaratır. Denizaltı yerşekilleri, deniz tabanı düzlüklerinden sarp yamaçlı okyanus ortası sırtlarına ve çeşitli deniz dağlarına kadar dikkat çekici bir karmaşıklık ve çeşitlilik gösterir. Farklı yerşekilleri yalnızca belirgin morfolojik özellikler göstermekle kalmaz, aynı zamanda belirli kümelenme eğilimleri de sergiler. Benzer morfolojik özellikler konuma bağlı toplanma eğilimindeyken, bölgeler arasında önemli farklılıklar vardır. Bu durum denizaltı yerşekillerinin konuma bağlı ayrıştığını yansıtır. Bu özelliklere dayanarak, denizaltı yerşekilleri bölgelere ayrılarak sınıflandırılabilir. Ek olarak, oluşum mekanizmaları ile evrimsel süreçleri hakkında daha kapsamlı bilgiler elde edilebilir.
Denizaltı yerşekilleri, Dünya’nın jeomorfolojisinde çok önemli bir bileşenidir. Ek olarak, Denizin jeolojik evrimini, okyanusun dinamiklerini ve deniz ekosistemlerini anlamak için de hayati öneme sahiptir. Ancak, yüksek çözünürlüklü verilerin eksikliği ve bütünleşik arazi bilgisinin yetersizliği nedeniyle küresel ölçekte denizaltı yerşekillerinin sınıflandırılması kısıtlı kalmıştır.
Mevcut durumu irdelemek adına, morfolojik özellikleri, mekânsal ilişkileri ve kıvrım/eğim özelliklerini dikkate alan, aynı zamanda arazi bilgisine de dayalı bir denizaltı yerşekilleri çerçevesi önerildi. GEBCO‘ya ait Okyanusların 15 açısal saniye verisine sahip genel su derinliği haritası kullanarak, küresel denizaltı yerşekillerine ait veri kümesi üretilmiştir. 6 yerşekli kuşağı ve 21 yerşekli türü içeren veri kümesi, denizaltı yerşekillerinin çeşitliliğini ve karmaşıklığını ortaya koymaktadır. Bu çalışmada kullanılan 15 açısal saniyelik veri kümesi, mevcut 30 açısal saniye çözünürlüğündeki küresel deniz tabanı haritalarıyla karşılaştırıldığında, deniz tabanı jeomorfolojisindeki bölgesel ayrıntıları daha iyi yansıtmaktadır. Bu veri kümesi, 15 açısal saniye çözünürlüğünde üretilmiş ilk küresel ölçekte denizaltı yerşekilleri çalışmasıdır. Sonuçta, denizaltı yerşekillerine dair yeni bir bakış açısı sunmakta ve deniz tabanı jeolojisi, morfolojisi ve dinamik süreçleri hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır.
Denizaltı yerşekilleri iki geniş kategoriye ayrılır: düz ve eğimli. Veri kümesi ise deniz tabanını altı ana sınıflandırma seviyesine ayırmaktadır: kıta sahanlığı, yükseltilmiş düzlükler, ovalar/düzlükler, tepeler, yükseltilmiş yerşekilleri ve hendekler.
Bu altı ana bölge, ek ölçütler doğrultusunda daha ayrıntılı alt sınıflara ayrılmaktadır. Düzlükler, tepeler, yükselmiş ve çöküntü yerşekilleri için veri kümesi, su derinliği temel alınarak üç batimetrik bölgeye ayrılmıştır: batiyal, abisal ve hadal. Ayrıca, yükselmiş ve çöküntü yerşekilleri batimetrik rölyeflerine göre düşük, orta ve yüksek rölyefli olmak üzere üç sınıfa daha ayrılmıştır.
Kuramsal olarak bu hiyerarşik sınıflandırma çerçevesi 26 farklı yerşekli türünü içermeliydi. Ancak bazı kombinasyonların bulunmaması nedeniyle elde edilen sonuçlar yalnızca 21 türü içermektedir.
Arazi bilgisine dayalı denizaltı yerşekilleri çerçevesi temel alınarak, küresel denizaltı yerşekilleri veri kümesi üretilmiştir ve Zenodo üzerindeki veri havuzunda saklanmaktadır.
Kaynakça
Yu, F., Xiong, L., Wang, H., Tang, G. & Strobl, J. A global scale submarine landform dataset driven by terrain knowledge. Sci Data 12, 870 (2025). doi.org/10.1038/s41597-025-05264-6
Atıf
Güler, B. 2025. Dünya Ölçeğinde ve 15 Açısal Saniye Ayrıntısında Denizaltı Yerşekilleri Sınıflandı
