Depremler ve kasırgalar genelde en yıkıcı doğal afet gibi görünseler de, volkanlar daha geniş-erimli etkiler üretebilirler.
Filipinler’deki Pinatubo Volkanı’nın 1991 yılında yarattığı gibi, bir volkan tüm gezegeni çevreleyen bir sülfürik asit bulutu üretebilir.
Volkanlar, mağma odalarının, bir diğer deyişle erimiş kızgın gereç hücrelerinin kaynayıp yüzeye çıkmasıyla oluşur. Bu mağma odaları, örtü kayacındaki bir çatlak ya da zayıf nokta boyunca bir baca oluşturmaya yeterli basınç oluşturuncaya değin, birbirini izleyen iki püskürme arasında yüzyıllar boyunca kalıcı olabilir.
Patlama, lav ve külün bir koni oluşturarak saçıldıkları alanda bir krater yaratır. Bazı volkanlarda, mağma odaları güçlü bir püskürmenin ertesinde birleşir ve büyük ve çanak biçimli bir krater olan kalderaları üretir.
Volkan Oluşma Alanları: Sıcak Noktalar ve Dalma/Batma Zonları (Bölgeleri)
Yerkabuğu, herbiri yılda 10 cm kadar kayan bir düzine dolayında plakadan oluşur. Yükselen mağma plakaları okyanus ortası bölgelerde birbirlerinden uzaklaştırır. Bu bölgelerde ve plakaların içindeki diğer zayıf noktalar boyunca sıcak noktalar oluşur.
Hawaii Adaları bir sıcak nokta yoluyla oluşmuştur. Okyanusal plaka kıtasal plaka altına daldığında bir dalma/batma zonu üretir. Kayaçlar Yerin içine daldıkça yeniden ısıtılır ve [oluşan bu-çn] mağma yeniden yükselerek volkanları oluşturur.
Bilim insanları uzun bir dönemdir, Yer-içi derinliklerinde oluşan ve sonuçta yüzeye yükseltilerek ve yerkabuğunu yeniden biçimlendiren dev mağma odaları teorisini benimsemişlerdir. Ancak, son araştırmalar ise, mağmanın daha küçük düşey sütunlar ve birbirleriyle bağlantılı odalar yoluyla yüzeye çıktığını göstermiştir.
İnsanlık Tarihinde Kayıtlanmış Bellibaşlı Volkan Püskürmeleri
İS 79: Güney İtalya’da Napoli Körfezi kıyısındaki Vezüv Yanardağı en çok bilinen volkanlardan biridir. Geçmişteki 2000 yıl içinde 50 kezden çok püskürmüştür. İS 79 yılındaki, Pompei kentini gömmüş olan püskürmesi ile bilinir; ancak, 1631 yılındaki bir diğer püskürmesi yaklaşık 4.000 kişinin ölümüne neden olmuştur.
Sicilya’daki Etna Yanardağı 1669 yılında Catania kentinin caddeleri boyunca akan bir lav ırmağı üretmiş, kentte ve dolay bölgelerde 20.000 dolayında insanın ölümüne yolaçmıştır.
İzlanda’daki Skaptar Volkanının 1783 püskürmesi çiftçilik ve balıkçılığı tahrip etmiş, nüfusun beşte birini yokeden kıtlığa neden olmuştur.
Endonezya’da Sumbawa Adasındaki Tambora Yanardağının 1815 yılında püskürmesinden kaynaklanan kasırga ve tsunamiler (dev dalga) 12.000 kişinin ölümüne yolaçmış ve bu püskürme atmosfere, Pinatubo Volkanı’nın 1991 yılında saldığının dört katı büyüklüğünde bir bulut salmıştır.
1883: Endonezya’daki bir diğer volkan, Krakatoa Yanardağı, 3.000 km öteden duyulan bir patlamayla püskürmüştür. 50 mil (~80 km) uzaktaki adalara 35 kg ağırlığındaki bloklar yağmış ve 40 m’ye ulaşan tsunami, Java ve Sumatra adaları da dahil yüzlerce köyü tahrip etmiş, yaklaşık 36.000 kişi ölmüştür. Atmosfere alınan toz iki yıl boyunca Ay’ın mavi, bazen de yeşil görünmesine yol açmıştır.
1902: Martinik Adası’ndaki Pelée Yanardağı Saint-Pierre kentini boğucu gaz ve kızgın külle örtmüş ve kentte yaşayan 29.937 kişiden 29.933 kişinin ölümüne neden olmuştur.
1980: Vaşington eyaletindeki (ABD) St. Helen Yanardağı, doruğundan 400 m yükseğe püskürmüş, 57 kişinin ölümüne yolaçmış ve 85 mil (~137 km) ötedeki kentlerde gün ortasında (öğle vakti) karanlığa neden olmuştur. Çoğu kişinin belleğinde canlılığını korusa da, tarihsel dönemdeki ölçümlerle karşılaştırıldığında, St. Helen püskürmesi göreceli küçük ölçeklidir. Püskürttüğü malzeme bulutu, Pinatubo Yanardağının salmış olduğunun sadece %5’i düzeyindedir.
1991: Filipinler’deki Pinatubo Yanardağı 600 yıllık bir suskunluğun ardından püskürmeden önce günler boyunca gümbürdemiş ve yaklaşık 750 kişinin ölümüne yolaçmıştır. Ölenler arasında girilmesi yasak bölgede püskürmeyi bekleyen gazeteciler de vardı. Volkan çevresinde 2 mil (~3 km) yarıçaplı bir alanda kül kalınlığı yaklaşık 2 m’ye ulaşmış ve 15 km ötedeki bir ABD hava üssünü gömmüştür.
Pinatubo’nun saldığı ve yaklaşık 20 milyon tona ulaşan sülfürik asit bulutu stratosferde (kat yuvarı)12 mili (~20 km) aşan bir yüksekliğe ulaşmıştır. Püskürmeyi izleyen haftalarda bu bulut ekvatoru çevrelemiş, kutuplara yayılmış ve tüm gezegeni kaplamıştır. Parçacıklar güneş ışığını geri yansıtmış ve yeryüzünde soğumaya yolaçmıştır.
Bütün hakları Dursun BAYRAK’a aittir.
Kaynakça:
Britt, R. R. 2006. How Volcanoes Work, livescience.com
